πάτρα

Πόλη της Πελοποννήσου, πρωτεύουσα του νομού Αχαΐας της περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Ο δήμος Πατρέων περιλαμβάνει, εκτός από τον ομώνυμο δήμο, και τις κοινότητες Ελικίστρας, Μοίρας και Σουλίου. Τρίτη πόλη της Ελλάδας από άποψη πληθυσμού, μετά την περιφέρεια Πρωτεύουσας και τη Θεσσαλονίκη, και τρίτο, μετά τις ίδιες πόλεις, εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο της χώρας, η Π. παρουσίασε μεγάλη αύξηση του πληθυσμού της τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ το λιμάνι της παρουσιάζει μεγάλη εισαγωγική, εξαγωγική και επιβατική κίνηση. Κέντρο μιας εύφορης αγροτικής περιοχής, της Αχαΐας, και με μεγάλη αναλογία αρδευομένων εκτάσεων, η Π. και η περιοχή της έχουν ανεπτυγμένη βιομηχανία στους κλάδους που σχετίζονται με τα προϊόντα του νομού (κρασί, ελιές, σταφίδα, εσπεριδοειδή, λαχανικά κ.ά.). Ο σημαντικότερος όμως βιομηχανικός κλάδος των Π. είναι η κλωστοϋφαντουργία, με βιομηχανίες παραγωγής νημάτων, υφασμάτων, πλεκτοβιομηχανίας κλπ. Άλλες σημαντικές βιομηχανίες είναι: χάρτου, ελαστικού, μη μεταλλικών ορυκτών. Από το λιμάνι των Π. εισάγονται κυρίως πρώτες ύλες για τη βιομηχανία, μηχανήματα, τρόφιμα και άλλα καταναλωτικά αγαθά, και εξάγονται σταφίδες, κρασιά, εσπεριδοειδή, τσιμέντο κλπ. Τα τελευταία χρόνια, με τη δρομολόγηση αρκετών μεγάλων πορθμείων για λιμάνια της Ιταλίας, αυξήθηκε πολύ η επιβατική κίνηση με το εξωτερικό, με συνέπεια να ενισχυθεί και η τουριστική κίνηση. Σημαντική είναι επίσης η εμπορευματική και επιβατική κίνηση μεταξύ Π. και νήσων του Ιονίου. Η οικοδομική δραστηριότητα, αν και αξιόλογη κατά τη δεκαετία 1960-70, δεν παρουσίασε την άνοδο που σημειώθηκε στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη ή ακόμα και στο Ηράκλειο, φυσική συνέπεια της μικρότερης σχετικά πληθυσμιακής ανάπτυξης της Π. (αύξηση κατά την εικοσαετία 1951 – 1971: Πάτρα 28%, περιοχή πρωτεύουσας 83%, Θεσσαλονίκη 82%, Ηράκλειο 44% και κατά τη δεκαετία 1981-91 ποσοστό 9,15%). Η σημερινή οικονομική ανάπτυξη των Π., η μικρή απόσταση από τη δυτική Ευρώπη, η βελτίωση της οδικής σύνδεσης με την πρωτεύουσα και τις πόλεις της Πελοποννήσου, της Δυτικής Στερεάς και της Ηπείρου, η λειτουργία πανεπιστημίου (λειτουργεί από το 1966) και τεχνικών σχολών, αλλά και η υπερβολική συγκέντρωση στην Αθήνα και στον Πειραιά, είναι φυσικό να ενισχύουν την τάση για ταχύτερη ανάπτυξη της πόλης των Π., του τρίτου αστικού και οικονομικού κέντρου της χώρας. Η Π. είναι από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα ελληνικών πόλεων που γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Ο οικισμός γύρω από το κάστρο αναπτύχθηκε προς τα κάτω, προς την παραλία, που τότε ήταν μια ελώδης περιοχή, ενώ σήμερα είναι η κεντρικότερη περιοχή της πόλης. Το σχέδιο της νέας πόλης αποδίδεται στον Κερκυραίο αξιωματικό του γαλλικού στρατού Σταμάτη Βούλγαρη, ο οποίος σχεδίασε μια πόλη με μεγάλους, ευθείς και κάθετα τεμνόμενους δρόμους, άνετες πλατείες και πλατιά προκυμαία. Στην Π. διατηρούνται ακόμα πολυάριθμα αξιόλογα νεοκλασικά κτίρια, τα οποία, μαζί με την πολεοδομική της διαμόρφωση και τις χαρακτηριστικές και τόσο χρήσιμες στοές των κεντρικών δρόμων, προσδίδουν στην πόλη ένα ύφος επισημότητας.Ιστορία. Πολύ πριν δημιουργηθεί η πόλη, που ονομάστηκε Πάτραι, τα φυσικά προσόντα της περιοχής –μια ανοιχτή αγκαλιά στο πέλαγος με πλούσια γη και εύκρατο κλίμα– ήταν φυσικό να έχουν προσελκύσει ανθρώπους. Τους πρώτους αυτούς ανθρώπους που είχαν κατοικήσει την περιοχή πριν από τις φυλές που ξέρουμε (Δωριείς, Αχαιούς, Ίωνες) οι αρχαίοι τούς ονόμαζαν απλώς αυτόχθονες, δηλαδή ντόπιους, ή και Αιγιαλείς, δηλαδή ανθρώπους της παραλίας (ασφαλώς το όνομα αυτό το πήραν σε αντίθεση προς τους βουνίσιους της ενδοχώρας). Πρώτο βασιλιά των Αιγιαλέων η παράδοση αναφέρει τον αυτόχθονα Εύμηλο (μήλα είναι τα γιδοπρόβατα), στον οποίο δίδαξε την καλλιέργεια της γης ο Τριπτόλεμος, ο οποίος έφτασε εδώ από την Ελευσίνα με άρμα που το έσερναν δράκοντες· με το οποίο όργωνε και τη γη. Δίδαξε λοιπόν και τον Εύμηλο να οργώνει τον τόπο του, ο οποίος από τότε ονομάστηκε Αρόη (όργωμα). Η Αρόη είναι μια από τις τρεις πόλεις που αργότερα συνοικίστηκαν στην Π. Ο Εύμηλος είχε ένα γιο, τον Ανθεία, ο οποίος, κάποια ώρα που κοιμόταν ο Τριπτόλεμος, έζεψε τους δράκοντες στο άρμα για να οργώσει, αλλά έπεσε από το άρμα και σκοτώθηκε. Στη μνήμη του αδικοχαμένου βασιλόπουλου, ο Εύμηλος και ο Τριπτόλεμος έχτισαν μια δεύτερη πόλη, που την ονόμασαν Άνθεια. Ανάμεσα στην Αρόη και στην Άνθεια αναπτύχθηκε μια τρίτη πόλη, η Μεσάτις. Αργότερα έφτασαν εδώ από την Αττική οι πρώτοι Έλληνες, Ίωνες. Ο βασιλιάς τους Ίων ζήτησε ειρηνικά σε γάμο τη μοναχοκόρη του βασιλιά των Αιγιαλέων Σελινούντα, την Ελίκη (τα ονόματα μεταφέρουν ανατολικότερα, στην περιοχή του Αιγίου), και μετά τον θάνατο του Σελινούντα βασίλευσε εκείνος. Οι κάτοικοι της Αιγιαλείας ονομάστηκαν Ίωνες και σχημάτισαν μια δωδεκάπολη, της οποίας η πρωτεύουσα πήρε το όνομα της βασίλισσας, Ελίκη. Εδώ γινόταν η μεγάλη γιορτή Πανιώνια, προς τιμήν του Ελικωνίου Ποσειδώνα. Οι Ίωνες της περιοχής τιμούσαν επίσης την Άρτεμη, που την αποκαλούσαν Τρικλαρία και τη λάτρευαν με ένα πανάρχαιο τυπικό, με τελετές πρωτόγονες (η λατρεία είναι αρχαιότερη από τον ερχομό των Ιώνων). Στον Τρωικό πόλεμο ακολούθησαν και οι Ίωνες της Αιγιαλείας με αρχηγό τον ίδιο τον Αγαμέμνονα, τον Αχαιό. Μετά την πτώση των Μυκηνών και των άλλων αχαϊκών κέντρων στην ανατολική και στη νότια Πελοπόννησο, με τη λεγόμενη κάθοδο των Ηρακλειδών, οι Δωριείς απώθησαν τους Αχαιούς από την Αργολίδα και τη Λακωνία, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στη βορειοδυτική άκρη της Πελοποννήσου, η οποία πήρε από αυτούς το όνομα που διατηρεί ακόμα: Αχαΐα. Οι Ίωνες έφυγαν για την Αττική και τη μικρασιατική Ιωνία, αφήνοντας πίσω το όνομά τους στο Ιόνιο πέλαγος και, φυσικά, πολλά άλλα πράγματα, από τα οποία άλλα ξέρουμε και άλλα εικάζουμε. Οι νεοφερμένοι Αχαιοί, που είχαν αρχηγό τον Τισαμενό, ο οποίος έπεσε πολιορκώντας την Ελίκη, διατήρησαν το σύστημα της Δωδεκάπολης. Ο κλάδος τους που είχε έρθει από τη Λακωνία είχε αρχηγό τον Πατρέα, γιο του Πρευγένη και ένατο απόγονο του μυθικού Λακεδαίμονα. Ο Πατρεύς έγινε βασιλιάς της Αρόης και της περιοχής της, οχύρωσε την πόλη και συνοίκισε σε αυτήν και τις δύο άλλες πόλεις: την Άνθεια και τη Μεσάτη. Ο νέος συνοικισμός ονομάστηκε Πάτραι. Αυτά τα λέει κυρίως ο Παυσανίας (VII, 1 κε.). Ο Στράβων λέει πως στην Π. συνοικίστηκαν επτά και όχι τρεις πόλεις. Νεότεροι μελετητές θεωρούν την παράδοση για τον Πατρέα ετυμολογικό μύθο (όπως και τον μύθο για την Αρόη, την Άνθεια και τη Μεσάτιν) και σχετίζουν το όνομα της πόλης με το γνωστό πάτραι, ονομασία των αρχοντικών γενών στην Κόρινθο. Την αχαϊκή δωδεκάπολη την κρατούσαν ενωμένη κυρίως θρησκευτικοί δεσμοί. Το κοινό ιερό ήταν στην Ελίκη πρώτα, το ιερό του Ποσειδώνα Ελικωνίου. Μετά την καταστροφή της Ελίκης (373 π.Χ.), έγινε προστάτης της ο Δίας Αμάριος ή Ομαγύριος του Αιγίου. Εδώ, κατά την παράδοση, είχε συγκεντρώσει ο Αγαμέμνων τους ηγεμόνες των Ελλήνων πριν από την τρωική εκστρατεία (ο μύθος ίσχυε ως συνδετικός παράγοντας και πηγή γοήτρου της Αχαϊκής Συμπολιτείας). Η βασιλεία διατηρήθηκε ομαλά από τον καιρό του Τισαμενού έως τον βασιλιά Ώγυγον, αλλά τα παιδιά του τελευταίου δυσαρέστησαν τους Αχαιούς και η βασιλεία ξέπεσε. Από τότε οι Αχαιοί είχαν δημοκρατικό πολίτευμα. Οι νόμοι τους είχαν φήμη αγαθών θεσμών και χρησίμευαν ως υπόδειγμα στις αχαϊκές αποικίες της Μεγάλης Ελλάδας. Η προσήλωση των Αχαιών στους δημοκρατικούς θεσμούς εξηγεί τη σταθερή φιλία τους με τους Αθηναίους και την αντίθεσή τους με τους Σπαρτιάτες. Αυτοί οι Δωριείς άλλωστε τους είχαν διώξει από τη Λακεδαίμονα. Στους περσικούς πολέμους οι Αχαιοί δεν έλαβαν σπουδαίο μέρος. Αντίθετα, ήταν σημαντική η συμμετοχή τους στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Τότε φάνηκε και η στρατηγική σημασία του λιμανιού των Π. Οι Αθηναίοι είχαν τη Ναύπακτο στήριγμα για τον έλεγχο της δυτικής εισόδου του Κορινθιακού κόλπου. Οι Κορίνθιοι επεδίωξαν να κρατήσουν τον έλεγχο των Π. Το καλοκαίρι του 429 π.Χ. συναντήθηκαν στα ανοιχτά του Πατραϊκού κόλπου ο αθηναϊκός στόλος με τον Φορμίωνα, που είχε ορμητήριο τη Ναύπακτο, και ο στόλος των Κορινθίων και των συμμάχων τους, ο οποίος κατέφυγε νικημένος στην Π. και στη Δύμη κι από κει στην Ήλιδα, για να ξαναγυρίσει στην Πάνορμο (κοντά στο ακρωτήριο Δρέπανο), έτοιμος για νέα σύγκρουση. Ακόμα καλύτερα φαίνεται η σημασία των Π. στα γεγονότα της δεύτερης περιόδου του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Αλκιβιάδης, αφού κατάφερε με την πολιτική του να πετύχει συνθήκη μεταξύ Αθηναίων και Aργείων (τους τελευταίους ακολούθησαν οι Ηλείοι και οι Μαντινείς), θύμισε στους Αχαιούς την παλιά τους αγάπη προς τους αθηναϊκούς δημοκρατικούς θεσμούς και έπεισε τους Πατρείς να χτίσουν μακρά τείχη σαν του Πειραιά, για να ενώσουν την πόλη τους με τη θάλασσα κι έτσι με την Αθήνα, ενώ ο ίδιος σχεδίαζε να οχυρώσει το Ρίo (419 π.Χ.). Μετά τη νίκη των Σπαρτιατών κοντά στη Μαντίνεια (418 π.Χ.), οι ολιγαρχικοί υπερίσχυσαν και στην Αχαΐα. Το 417 π.Χ. οι Αχαιοί προσχώρησαν στους Λακεδαιμονίους και κατά τον 4o αι. συχνά τούς ακολουθούσαν. Στη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) οι Αχαιοί συμμετείχαν εναντίον του Φιλίππου, αργότερα υποστήριξαν τις αποτυχημένες επιχειρήσεις του βασιλιά της Σπάρτης Άγη B’ εναντίον των Μακεδόνων, την εποχή που ο Αλέξανδρος βρισκόταν στην Ασία, και τελικά η Αχαϊκή Συμπολιτεία διαλύθηκε το 324 π.Χ. Στον Λαμιακό πόλεμο δεν ακουγόταν πια. Το 314 π.Χ. η Π. βρέθηκε στην κατοχή του γιου του Πολυπέρχοντα, τον Αλέξανδρο, αλλά την κατέλαβε ο στρατηγός του Αντιγόνου Αριστόδημος. Το 307 π.Χ. βρέθηκε εκεί ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, ο οποίος το 303 π.Χ. έγινε κύριος της Αχαΐας. Tον διαδέχθηκε ο Αντίγονος Γονατάς, μετά την ήττα του οποίου από τον Πτολεμαίο Κεραυνό, όταν ο βασιλιάς της Σπάρτης Άρευς προσπαθούσε να ξεσηκώσει τους άλλους Έλληνες εναντίον των Μακεδόνων, η Π. πρωτοστάτησε στην ανασύσταση της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Π., Δύμη, Τριταία και Φαραί σχημάτισαν την πατρικήν συντέλειαν, πυρήνα της μεγάλης Αχαϊκή Συμπολιτείας, η οποία από αντίδραση προς τους Μακεδόνες ακολούθησε συμβιβαστική πολιτική έναντι των Ρωμαίων. Στην ακρόπολη των Π. δεχόταν τις τιμές των Αχαιών ως προστάτιδα της συμμαχίας η Αθηνά Παναχαΐς. Αυτά συνέβαιναν μεταξύ 281-280 π.Χ. Ο βασιλιάς της Σπάρτης Άρευς κατέφθασε στην Πάτρα για να ηγηθεί της επίθεσης εναντίον των Μακεδόνων. Όταν όμως οι πόλεις προσχώρησαν η μία μετά την άλλη στη Συμπολιτεία, το θρησκευτικό και πολιτικό της κέντρο έγινε πάλι το Αίγιο. Μεγάλη ήταν η συμβολή των Πατρέων στην απόκρουση των Γαλατών (279 π.Χ.). Μόνοι αυτοί από τους Αχαιούς συμμετείχαν ως σύμμαχοι των Αιτωλών, πολέμησαν με ανδρεία, υπέστησαν πολλά, αλλά κέρδισαν. Από τα λάφυρα έστησαν στο Ωδείο άγαλμα του Απόλλωνα, θέας άξιο, κατά τον Παυσανία. Κατά τη μεγάλη ακμή της Αχαϊκής Συμπολιτείας το κέντρο της μετατοπίστηκε ανατολικότερα προς το Αίγιο (Άρατος) και την Κόρινθο. Στο μεταξύ οργανώθηκε η αντίζηλη Αιτωλική Συμπολιτεία. Αιτωλικός στρατός αποβιβάστηκε φιλικά στην Π. και μέσω Φαρών και Τριταίας στην Αρκαδία. Οι λεηλασίες των Αιτωλών προκάλεσαν εκστρατεία των Αχαιών με τον Άρατο έως τη Μεγαλόπολη. Στο μεταξύ όμως οι Αιτωλοί είχαν αποσυρθεί στη Μεσσηνία και τελικά ξαναγύρισαν στην Π. (220 π.Χ.). Τέτοια περάσματα στρατών είδε πολλά το λιμάνι των Π. κατά την ταραγμένη αυτή εποχή. Ο Φίλιππος E’ κατέπλευσε μέχρι εκεί ερχόμενος από την Κόρινθο και αποβιβάστηκε στην Π. με 6.000 Μακεδόνες και 1.200 μισθοφόρους. Στην Αχαΐα επιστράτευσε μισθοφόρους, τους οργάνωσε σε στρατόπεδο στη Δύμη και ο ίδιος από την Π. απέπλευσε για την Κεφαλονιά. Όταν αργότερα οι Αιτωλοί έκαναν προτάσεις ειρήνης στους Μακεδόνες, ο Φίλιππος παρήγγειλε να συγκεντρωθούν οι αντιπρόσωποι των φιλικών του δυνάμεων στην Π. για να συζητήσουν τους όρους και ίδιος έπλευσε εκεί από το Λέχαιο (218 π.Χ.). Όταν σε λίγο ο Φίλιππος αποσύρθηκε στη Μακεδονία, οι Αιτωλοί, εκμεταλλευόμενοι την ανικανότητα του στρατηγού των Αχαιών Επηράτου, εισέβαλαν στην Αχαΐα, λεηλάτησαν πρώτα την περιοχή της Δύμης και των Φαρών, και μετά των Π., στρατοπέδευσαν στη συνέχεια στον Παναχαϊκό και λεηλάτησαν την περιοχή του Ρίου και του Αιγίου. Οι Αχαιοί αντικατέστησαν τότε τον Eπήρατο με τον Άρατο τον πρεσβύτερο (217 π.Χ.). Mια νέα ιστορική περίοδος άρχισε για την Π. και για την Αχαΐα από την εποχή της ανάμειξης των Ρωμαίων στα ελληνικά πράγματα. Όταν ο Σουλπίκιος Γάλβας λεηλάτησε την Ελλάδα, επέτρεψε τη λεηλασία και της φιλελεύθερης Δύμης (208 π.Χ.). Όταν όμως ο βασιλιάς της Συρίας Αντίοχος ξεσήκωσε τους Έλληνες, ο Κάτων εξασφαλίζει την υπακοή της Κορίνθου, του Αιγίου και των Π. (192 π.Χ.) κι από την Π. πέρασε για να πάει στη Ρώμη, να αναγγείλει την ήττα του Αντιόχου στις Θερμοπύλες. Το 189 π.Χ. ο στόλος των Αχαιών ενώνθηκε με τις 60 λέμβους του Ιλλυριού Πλευράτου στα ανοιχτά του Πατραϊκού κόλπου και προσέβαλαν μαζί τις αιτωλικές ακτές. Σε επιγραφική μαρτυρία χρωστάμε την πληροφορία ότι η Πάτρα διαιτήτευσε ανάμεσα στη Δημητριάδα και στους Μάγνητες (μεταξύ 168-146 π.Χ.). Με την άλωση της Κορίνθου από τον Μόμμιο και την υποταγή της Ελλάδας (146 π.Χ.), η Αχαϊκή Συμπολιτεία διαλύθηκε και όλη η νότια Ελλάδα έγινε ρωμαϊκή επαρχία με το όνομα Αχαΐα. Οι Πατρινοί, «διά την των προεστώτων αβουλίαν και διά την ιδίαν άγνοιαν», όπως λέει ο Πολύβιος, έπαθαν μεγάλη συμφορά: εγκατέλειπαν την πόλη, αυτοκτονούσαν, ρίχνονταν στα πηγάδια ή από τους βράχους για να σκοτωθούν. Για περισσότερο από έναν αιώνα η Πάτρα έπαψε να ακούγεται. Aκουγόταν μόνο ως σημείο διέλευσης δαφόρων προσωπικοτήτων. Κατά τον εμφύλιο πόλεμο ο Μ. Κούριος πρότεινε στον Κικέρωνα να καταφύγει στην Πάτρα. Μετά τη μάχη των Φαρσάλων ο Κάτων και άλλοι δημοκρατικοί θέλησαν να αντισταθούν στην Π., αλλά η πόλη εκκενώθηκε καθώς πλησίαζαν οι αντίπαλοι. Εξακολούθησε να είναι τόπος για τους πολιτικούς εξορίστους και ο Κικέρων δεν είχε καλές εντυπώσεις από την πόλη. Οπωσδήποτε το λιμάνι της προσφερόταν στην κίνηση από τη Ρώμη προς την Ελλάδα και την ανατολική Μεσόγειο και γινόταν όλο και περισσότερο πολυσύχναστο. Ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα στην Π. πέρασαν τον χειμώνα πριν από τη ναυμαχία του Ακτίου και η περιοχή υπέφερε από τα ετερόκλητα στοιχεία του στρατού τους. Η μεγάλη εποχή της πόλης των Π. είναι την εποχή του Αυγούστου, ο οποίος μετά τη νίκη του στο Άκτιο ίδρυσε τη Νικόπολη και ενίσχυσε την Π., συνοικίζοντας σε αυτήν τους κατοίκους των πόλεων της περιοχής και τις Ρύπες, που τις κατεδάφισε. Η Π. έγινε ελεύθερη πόλη, civitas libera, είχε δηλαδή αυτονομία και αυτοδιοίκηση και ήταν επίσης ρωμαϊκή αποικία. Το πλήρες όνομά της, που συναντιέται στα νομίσματά της και σε επιγραφές, είναι Colonia Aroe Augusta Patrensium. Στην Π. προσαρτήθηκαν πλέον οι Φαρές και η Τριταία, ύστερα η Δύμη με την περιοχή και της άλλοτε Ωλένου, η αντικρινή Λοκρίς και τα ιχθυοτροφεία της Καλυδώνας. Έτσι η υποτελής στους Ρωμαίους Π. έλεγχε την είσοδο και το δυτικό τμήμα του Κορινθιακού κόλπου όσο ποτέ άλλοτε. Σπουδαιότερη πηγή πλούτου ήταν το εμπόριο· στο πρόσφορο λιμάνι εγκαταστάθηκαν άνθρωποι που ασχολούνταν με αυτό. Στην εποχή αυτή επαινούνταν οι γυναίκες των Πατρών για την ομορφιά και τη φιλοπονία τους. Κατά τον Παυσανία, ήταν αριθμητικά διπλάσιες από τους άντρες και ύφαιναν με την ηλειακή βύσσο, μια εκλεκτή ποικιλία λιναριού, κεφαλόδεσμους και διάφορα φορέματα. Μεγάλο πνευματικό κέντρο δεν ήταν η Π. Πάντως, η ελληνική εξακολουθούσε να είναι η πρώτη γλώσσα των κατοίκων και κατά τη ρωμαϊκή εποχή και η ελληνική παιδεία έδινε τον χαρακτήρα στην πόλη, ενώ στις βιβλιοθήκες που υπήρχαν έβρισκε κανείς Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς. Σταθμό στην πορεία της ακμής της πόλης μετά τον Αύγουστο σημειώνει η περίοδος του Νέρωνα, ο οποίος έδωσε στην επαρχία Αχαΐας αυτό που ονομάστηκε νέα ελευθερία. Σε ανάμνηση του γεγονότος κόπηκαν στην Π. νομίσματα με την εικόνα του αυτοκράτορα από τη μια πλευρά και του Δία ελευθερωτή από την άλλη. Ο Νέρων έφτασε στο λιμάνι των Π. πηγαίνοντας στην Ολυμπία για να μετάσχει στους αγώνες, και το γεγονός έδωσε την ευκαιρία στους Πατρινούς να τον επευφημήσουν ως Απόλλωνα και Ηρακλή. Έκοψαν πάλι νομίσματα με το κεφάλι του Αυγούστου ως κεφάλι Απόλλωνα και Ηρακλή. Το δικαίωμα κοπής νομισμάτων φαίνεται πως το αφαίρεσε από την Π., όπως και από την Κόρινθο, ο Βεσπασιανός, αλλά τους το ξανάδωσε ο Δομιτιανός. Και ο Αδριανός, που επισκέφτηκε την Π., τιμάται στα νομίσματά της ως Restitutor Achaiae. Στην πόλη έχουν βρεθεί δυο προτομές του ευνοουμένου του Αντινόου. Τιμές δέχτηκαν επίσης ο Αντώνιος και ο Διοκλητιανός. Χριστιανικοί xρόνοι. Στους χριστιανικούς χρόνους η παράδοση έχει συνδέσει την Π. με το μαρτύριο του απόστολου Ανδρέα, της οποίας θεωρείται πολιούχος. Οπωσδήποτε ως πόλη εκχριστιανίστηκε νωρίς, όπως μαρτυρεί μια ελληνική επιτύμβια επιγραφή των πρώτων χριστιανικών χρόνων και ψηφιδωτά δάπεδα χριστιανικού ναού του 3ου αι. με ελληνική επίσης επιγραφή, που έχουν βρεθεί στο οικοδομικό τετράγωνο των οδών Κορίνθου-Ερμού-Κανακάρη-Γεροκωστοπούλου, που είναι η άκρη του νεκροταφείου της αρχαίας πόλης. Πάντως οι χριστιανοί δεν πρέπει να ήταν πολλοί, αφού ο Παυσανίας δεν κάνει καμιά νύξη στην περιγραφή του (178 μ.Χ.), ενώ αντίθετα επιγραφή του 5ου αι., του άρχοντα των Π. Βασιλείου, μιλά μόνο και επίμονα για θεούς του Ολύμπου. Επιπλέον βρέθηκε και ένα ανάγλυφο του Μίθρα, που προφανώς ανήκε σε ναό του που υπήρχε στην Πάτρα, γεγονός που μαρτυρεί ότι στην πόλη, εξαιτίας της μεγάλης ναυτικής επικοινωνίας της με τη Δύση και με την Ανατολή, υπήρχαν πολλά θρησκεύματα. Μεγάλη δοκιμασία υπέστη η Π. από τους Γότθους του Αλάριχου (395). Και τα χρόνια που ακολούθησαν υπέστη πολλές λεηλασίες από βαρβαρικά φύλα, ενώ το 804 συνέτριψε τη συνδυασμένη επίθεση Σλάβων και Σαρακηνών. Μεγάλη οικονομική ακμή γνώρισε η πόλη τον 9o αι. Από συγγραφή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου μαθαίνουμε πως τότε υπήρχε και μια μεγάλη βιοτεχνία, που έφτιανε τάπητες πολυτελείας, μεταξωτά, λινά και πορφυρά υφάσματα. Στον ίδιο αιώνα κατέφευγαν στην Π. και στην περιοχή της πολλοί πρόσφυγες από τη νότια Ιταλία, και ειδικά από την Καλαβρία, και ίδρυαν δικούς τους οικισμούς. Από τον ίδιο αιώνα σώζονται μερικές εκκλησίες στην περιοχή της Π. και τότε πιθανώς ιδρύθηκε η μονή του Γηροκομείου. Το 1205 κατέλαβαν την Π. οι Φράγκοι, οι οποίοι ίδρυσαν βαρονία με επικεφαλής τον Προβηγκιανό Γουλιέλμο Αλαμάνο. Το 1360 αγόρασε τη βαρονία ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Π., ο οποίος συγκέντρωσε έτσι και τη θρησκευτική και την πολιτική και τη στρατιωτική εξουσία, ενώ η περιοχή εξαρτήθηκε απευθείας από τον πάπα. Επιπλέον, ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Π. ήταν συγχρόνως πριμάτος της Πελοποννήσου. Από τους Φράγκους πήραν την περιοχή σιγά σιγά οι Βυζαντινοί του Μιστρά, πρώτα τα Καλάβρυτα και το Αίγιο. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος πολιορκούσε έναν χρόνο το κάστρο της Π. (το κατέλαβε το 1429). Η τουρκοκρατία αρχίζει στην Π. όταν έφτασε ο Μουράτ, ο οποίος λεηλάτησε την περιοχή, αλλά δεν κατόρθωσε να πάρει το κάστρο. Τελικά, το κατέλαβε ο Μωάμεθ B’ ο Πορθητής (1458), ο οποίος συνέτριψε και την αντίσταση του Θωμά Παλαιολόγου, που ελευθέρωσε τα Καλάβρυτα και πολιορκούσε την Π. (1460). Ο τελευταίος δεσπότης έφυγε για την Ιταλία. Η τουρκοκρατία υπήρξε σκληρή και για την Π., η οποία απάντησε με διάφορες εξεγέρσεις (1466, 1521, 1571, 1608, 1684). Σοβαρότερη ήταν του 1770, όταν έφτασαν στη πόλη 3.000 Κεφαλονίτες και Ζακυνθινοί και μαζί με τους Πατρινούς κινήθηκαν εναντίον των Τούρκων, αλλά κι αυτή η εξέγερση πληρώθηκε με πολλές θυσίες. Στην Επανάσταση του 1821 η πρώτη σύγκρουση έγινε στην Π. στις 21 Μαρτίου, αλλά η πόλη έμεινε υπό την κυριαρχία των Τούρκων έως τον Οκτώβριο του 1828, οπότε οι Τούρκοι παραδόθηκαν στον Γάλλο στρατηγό Μεζόν. Αρχαιολογία – μνημεία. Η μνημειακή ιστορία της πόλης των Π. και της περιοχής της είναι γνωστή από τους μυκηναϊκούς χρόνους και μετά. Παλαιότερα ευρήματα, παλαιολιθικά από τη Λακκόπετρα και νεολιθικά από τις ανασκαφές στο Τείχος Δυμαίων, ανήκουν στην περιοχή της Δύμης. Το μέγα πλήθος των μυκηναϊκών τάφων, που ερευνήθηκαν γύρω στην Π., πρέπει να σχετιστεί με τα τρία ή επτά πολίσματα που συνοικίστηκαν από τον Πατρέα στη θέση της Αρόης. Τα ευρήματα των τάφων αυτών αποτελούν τον κύριο όγκο των προϊστορικών εκθεμάτων του Μουσείου των Π. Άλλα προέρχονται από την περιοχή ανατολικά των Πατρών, από χωριά όπως τα άνω Συχαινά, η Σκιόεσσα (πρώην Βούντενη) και ο Μπάλας, και από θέσεις όπως η Αγριαπιδιά και η Σαμακιά. Είναι η περιοχή, όπου τοποθετείται η αρχαία Μεσάτις. Άλλα, πάλι, προήλθαν από τα νότια των Πατρών, όπου ερευνήθηκαν τάφοι στην περιοχή της Καλλιθέας, της Κρήνης, του οινοποιείου της Αχάια Κλάους, στη θέση Κούκουρη και πλησιέστερα στην Εγλυκάδα. Στα πλησιέστερα προς την Π. υψώματα εικάζεται ότι υπήρχε η Άνθεια. Όσο για την Αρόη, που ήταν πιθανώς κοντά, μπορεί και πάνω στην ακρόπολη των Π., η μετέπειτα συνεχής ζωή της πόλης αφάνισε ή κάλυψε τα μυκηναϊκά λείψανα. Συνολικά έχουν εκσκαφεί σε πάνω από 70 θέσεις διάσπαρτοι σε όλη την Αχαΐα μυκηναϊκοί τάφοι. Τα ευρήματα ανήκουν πιο πολύ στο τέλος της μυκηναϊκής εποχής, κι αυτό δείχνει τη σημασία του τόπου στα χρόνια αυτά. Και για τους προϊστορικούς χρόνους και για τα μνημεία των ιστορικών χρόνων ο καλύτερος οδηγός είναι η περιγραφή του Παυσανία. Αρχίζει από την Ακρόπολη, όπου υπήρχε ιερό της Άρτεμης Λαφρίας στις μέρες του. Και το επίθετο της θεάς και το άγαλμα ήταν φερμένα από την αντικρινή Καλυδώνα, όταν ο Αύγουστος έχτιζε τη Νικόπολη και ίδρυσε το συνοικισμό των αχαϊκών πόλεων στην Π. Το άγαλμα εικόνιζε τη θεά ως κυνηγό και ήταν χρυσελεφάντινο, έργο του Μεναίχμου και του Σοΐδα. Αυτοί ήταν Ναυπάκτιοι πλάστες, που διέπρεψαν λίγο μετά τους Περσικούς πολέμους. Στην ακρόπολη υπήρχε ακόμα επιτάφιο μνημείο για τον Ευρύπυλο, τον Θεσσαλό ήρωα στον οποίο απέδιδαν την κατάργηση των ανθρωποθυσιών που γίνονταν για την Άρτεμη Τρικλαρία, και την εισαγωγή της λατρείας του Διονύσου Αισυμνήτη. Στην ακρόπολη υπήρχε ακόμα ο ναός της Αθηνάς Παναχαΐδας. Έξω από την ακρόπολη υπήρχε ιερό της Μεγάλης Μητέρας και του Άττη. Το άγαλμα της θεάς ήταν μαρμάρινο. Χαμηλότερα, στην αγορά των Π., υπήρχε ναός του Ολυμπίου Διός με αγάλματα του Δία καθισμένου σε θρόνο και πλάι της Αθηνάς όρθιας και αντίκρυ της Ήρας. Επίσης ιερό του Απόλλωνα με χάλκινο άγαλμα του θεού γυμνού. Σε υπαίθριο χώρο της αγοράς υπήρχε άλλο άγαλμα της Αθηνάς και ο τάφος του οικιστή Πατρέα. Η αγορά πρέπει να ήταν ανάμεσα στην ακρόπολη και στο Ωδείο, γιατί αμέσως έπειτα ο Παυσανίας αναφέρει το Ωδείο και το άγαλμα του Απόλλωνα, που έγινε από τα γαλατικά λάφυρα. Πάνω σε πύλη της αγοράς υψώνονταν επίχρυσοι ανδριάντες του Πατρέα, του πατέρα του Πρευγένη και του αδελφού του Αθερίωνα. Και οι τρεις εικονίζονταν σαν παιδιά. Αντίκρυ από την πύλη αυτή υπήρχε τέμενος με ναό της Άρτεμης Λιμνάτιδας. Το άγαλμα της θεάς το είχε κλέψει ο Πρευγένης από τη Σπάρτη και το έστησε στη Μεσάτιν. Μόνο στη γιορτή της Λιμνάτιδας έφερνε ένας ιερέας το πανάρχαιο αυτό ξόανο στο τέμενος της πόλης. Εκεί στο τέμενος υπήρχαν και στοές γύρω και διάφορα ιερά, όπως του Ασκληπιού με λίθινο άγαλμά του, και της Αθηνάς με άγαλμά της χρυσελεφάντινο. Μπροστά στο ιερό της Αθηνάς ήταν το μνήμα του Πρευγένη. Εκεί πρέπει να ήταν και το θέατρο και κοντά ναός της Νέμεσης και άλλος της Αφροδίτης. Τα λατρευτικά αγάλματά τους ήταν μαρμάρινα και πολύ μεγάλα. Στο ίδιο μέρος της πόλης είχε ναό και ο Καλυδώνιος Διόνυσος. Τον έλεγαν έτσι γιατί και το άγαλμα του θεού αυτού το είχαν φέρει από την Καλυδώνα. Τρία αγάλματα του Διόνυσου υπήρχαν στο τέμενος μιας ντόπιας γυναικείας θεότητας, κοντά στο θέατρο. Ήταν ο Διόνυσος Μεσατεύς, ο Διόνυσος Ανθεύς και ο Διόνυσος Αροεύς. Στη γιορτή του Διονύσου έφερναν τα τρία αυτά αγάλματα στο ιερό του Αισυμνήτου Διονύσου, δεξιά στον δρόμο που οδηγούσε από την αγορά προς το μέρος της πόλης κοντά στη θάλασσα. Ιερό της Σωτηρίας με λατρευτικό άγαλμα λίθινο ήταν λίγο πιο κάτω από το ιερό του Αισυμνήτου. Κοντά στο λιμάνι ήταν ναός του Ποσειδώνα με λίθινο άγαλμα λατρευτικό, που τον παρίστανε όρθιο. Όχι πολύ μακριά βρίσκονταν κάποια ιερά της Αφροδίτης. Από τα δύο αγάλματα της θεάς το ένα το είχαν βγάλει ψαράδες, λέει ο Παυσανίας, από τη θάλασσα, μια γενιά πριν από τη δική του. Πολύ κοντά στο λιμάνι ήταν επίσης αγάλματα χάλκινα του Άρη και του Απόλλωνα και τέμενος της Αφροδίτης με ξύλινο άγαλμα της θεάς, ακρόλιθο. Σε ένα άλσος κοντά στη θάλασσα υπήρχαν ναός του Απόλλωνα, άλλος της Αφροδίτης, με λίθινα λατρευτικά αγάλματα. Συνεχόμενο ήταν το ιερό της Δήμητρας. Παριστανόταν μαζί με την Κόρη, όρθιες, ενώ άλλο άγαλμα παρίστανε τη Γη Καθιστή. Μπροστά στο ιερό της Δήμητρας υπήρχε πηγή μαντική μόνο για αρρώστους. Κοντά στο άλσος ήταν και δύο ιερά του Σάραπη. Σε ένα απ’ αυτά υπήρχε τάφος του Αιγύπτου, που είχε καταφύγει στην Αρόη. Mέχρι εδώ ο Παυσανίας πήρε με κάποια σειρά τα μνημεία. Πρώτα της Ακρόπολης, ύστερα της Αγοράς και της Κάτω πόλης, που απλώνονταν στη νοτιοδυτική πλαγιά του υψώματος, ύστερα όσα βρίσκονταν κατά μήκος του δρόμου προς τη θάλασσα και τα παραθαλάσσια (το άλσος με τη μαντική πηγή τοποθετείται κοντά στον Άγιο Ανδρέα). Πριν τελειώσει, ο Παυσανίας έκανε ένα άλμα προς τα Α, για να μας πει πως η Πάτρα είχε και ένα ιερό του Ασκληπιού πέρα από την ακρόπολη, κοντά στην πύλη προς τη Μεσάτη. Από όλα αυτά τα τεμένη, τα ιερά, τους ναούς, τα αγάλματα θεών και ηρώων, τα δημόσια κτίρια της Αγοράς, το θέατρο και το Ωδείο, που αναφέρει ο Παυσανίας, σχεδόν μόνο το τελευταίο είναι ταυτισμένο. Διατηρήθηκε αρκετά, έχει ανασκαφεί και αναστηλώθηκε κάπως. H θέση άλλων μνημείων εικάζεται, αλλά δε βεβαιώθηκε. Και το φρούριο ακόμα δε σώζει πολλά λείψανα ρωμαϊκών και προγενέστερων χρόνων, εκτός κι αν είναι ενσωματωμένος και αφανής ο αρχαίος πυρήνας κάτω από τις νεότερες επισκευές, για τις οποίες χρησιμοποιήθηκαν πάντως πολυάριθμα αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίων κτιρίων φανερά σε όλες τις πλευρές. Στα τείχη της Κάτω πόλης, αποδίδονται λείψανα κρυμμένα ανάμεσα στα σπίτια κατά μήκος του φρυδιού που σχηματίζεται από τον δυτικό κυκλικό πύργο του Κάστρου έως κάτω από τα Ψηλά Αλώνια. Το άλλο σκέλος του τείχους της Κάτω πόλης ξεκινούσε, φαίνεται, από τον νοτιοδυτικό πύργο με κατεύθυνση προς τα ΝΔ. Πού και πώς έκλεινε ο κύκλος δεν είναι εξακριβωμένο. Αν σκεφτεί κανείς πως η Αχαΐα δεν έχει κατάλληλη πέτρα και είναι χωματερή, όπως η Θεσσαλία και η Μακεδονία, θα πρέπει να υποθέσει ότι τα τείχη των αρχαίων Πατρών ήταν πλίνθινα από ένα ύψος και πάνω, κάτι που εξηγεί τον αφανισμό τους. Από τα άλλα στοιχεία της αρχαίας πόλης, που έχουν βεβαιωθεί με την παρακολούθηση εκσκαπτομένων οικοπέδων, πλατειών και οδών, σπουδαιότερα για την τοπογραφία της είναι λείψανα μνημειακών δρόμων ρωμαϊκών, με πλακόστρωση, πεζοδρόμια κλπ. Τέτοιοι δρόμοι αποκαλύφθηκαν: α) μεταξύ των οδών Δ. Γούναρη-Α. Υψηλάντου-Κανάρη-Ιω. Βλάχου, β) στη γωνία των οδών Δημ. Γούναρη και Μαιζώνος, και γ) στην οδό Βότση 52. Οι δύο πρώτοι ήταν σχεδόν παράλληλοι με κατεύθυνση από ΝΔ προς ΒΔ, ενώ ο τρίτος έχει περίπου κάθετη προς αυτούς κατεύθυνση. Ο πρώτος και ο τρίτος ήταν ίσως οι σπουδαιότεροι δρόμοι της πόλης, αφού οι πλάκες της στρώσης έχουν βαθιές αυλακιές από τους τροχούς των αμαξών. Μικρότερης σημασίας δρόμοι, χωρίς πλακόστρωση, αλλά μερικοί με υπονόμους, σωληνώσεις υδραγωγείων κλπ., βρέθηκαν να χωρίζουν οικοδομικά τετράγωνα ή σπίτια του ίδιου οικοδομικού τετραγώνου. Μεγάλη υπόνομος περνούσε (και διαπιστώθηκε σε πολλά σημεία) με την κατεύθυνση περίπου της οδού Δημητρίου Γούναρη. Εκτός από τα τείχη, που ορίζουν μια πόλη, και τους δρόμους που την αρθρώνουν, κυρίως λείψανα σπιτιών, κοινών ή αρχοντικών, θερμών, εργαστηρίων κλπ. αποκάλυψε η επίμονη παρακολούθηση εκσκαφών κάθε είδους και η έρευνα των τυχαίων ευρημάτων. Επίσης τάφους, που ανήκουν, όπως και τα περισσότερα κτίρια, στους ρωμαϊκούς χρόνους. Έτσι έγινε δυνατόν να βεβαιωθεί, για άλλη μια φορά τα τελευταία χρόνια, η παλιότερη αντίληψη για τις γενικές γραμμές της τοπογραφίας των Πατρών. Ξεκινώντας από την ακρόπολη η πόλη απλωνόταν κυρίως στη μεσημβρινοδυτική πλαγιά του υψώματος και στο ύψωμα των Ψηλών Αλωνίων. Ανάμεσα περνούσε ο λάκκος, τη θέση του οποίου πήρε ο «Νέος Δρόμος», η σημερινή οδός Δημ. Γούναρη. Από το σημείο που γωνιάζει η οδός Δημ. Γούναρη, ξεκινούσε, ακολουθώντας τη φυσική κλίση του εδάφους με ελαφρά λοξή κατεύθυνση, η ζώνη της πόλης, που κατέβαινε προς τη θάλασσα. Είναι «τα επί θαλάσση» του Παυσανίου. Φυσικές έξοδοι της πόλης είναι μία προς ΒΑ με κατεύθυνση προς το Ρίο και την Κόρινθο και άλλη προς ΝΔ με κατεύθυνση προς τη Δύμη και την Ολυμπία. Αυτές τις κατευθύνσεις ακολουθούν δύο αντίστοιχες σειρές τάφων, που έχουν ερευνηθεί, ενώ στην πλατεία Γεωργίου A’ κατά τον Δεκέμβριο του 1971 βρέθηκαν τάφοι πολλαπλοί ακτέριστοι, που καθιστούν πιθανό να ήταν κοιμητηριακή η παλαιοχριστιανική βασιλική της οδού Κορίνθου. Στους τάφους της περιοχής της Πάτρας βρίσκονται συχνά ιδιόρρυθμα αγγεία πτηνόμορφα, όπως το εικονιζόμενο στη φωτογραφία (Πάτρα, Αρχαιολογικό Μουσείο). Τμήμα ψηφιδωτού δάπεδου ρωμαϊκών χρόνων, που βρέθηκε στην πλατεία Ψηλά Αλώνια της Πάτρας. (Πάτρα, Αρχαιολογικό Μουσείο). Ένα γλυπτό, που εικονίζει ταύρο. Πρόκειται για εξαίρετο έργο τέχνης, που συνδυάζει την κλασική λιτότητα των γραμμών με τη ρεαλιστική απόδοση του θέματος. Η ταυτότητα του γλύπτη παραμένει άγνωστη, παρά το γεγονός ότι όλοι οι ειδικοί συμφωνούν ότι πρόκειται για έργα μεγάλου καλλιτέχνη. Δείγμα της αρτιότητας της αρχαίας τέχνης των Πατρών είναι αυτή η κλασικής τεχνικής (Πάτρα, Αρχαιολογικό Μουσείο). Χάλκινες μυκηναϊκές κνημίδες, ευρήματα από τυην Καλλίθέα. (Πάτρα, Αρχαιολογικό Μουσείο). Κάτοψη του ρωμαϊκού ωδείου. Ρωμαϊκό αντίγραφο της περίφημης ασπίδας της Αθηνάς του γλύπτη Φειδία. Βρέθηκε στη πλατεία Ψηλά Αλώνια και αποτελεί πρότυπο για τις προσπάθειες αντιπαράστασης του φειδιακού έργου (Πάτρα, Αρχαιολογικό Μουσείο). Τοπογραφικό σχέδιο της Πάτρας κατά την τελευταία βενετική κατοχή (1687-1715) όταν η πόλη ήταν συγκεντρωμένη στη νοτιοδυτική πλευρά του υψώματος της ακρόπολης. Τοπογραφικός χάρτης του κέντρου της Πάτρας. Όπου σημειώνονται τείχη, κτίρια, δρόμοι και τάφοι, όλα λείψανα της αρχαίας πόλης που έχει έρθει στο φως από τις κατά καιρούς ανασκαφές. Το ρωμαϊκό Ωδείο της Πάτρας (2ος αιώνας). Που περιγράφει ο Παυσανίας. Είναι πλήρως αναστηλωμένο σήμερα και χρησιμοποιείται για διάφορες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Στη Πάτρα και στο ίδιο σπίτι γεννήθηκαν δυο σημαντικές φυσιογνωμίες των γραμμάτων, ο εθνικός ποιητής Κωστής Παλαμάς και η μεγάλη Ιταλίδα πεζογράφος Ματθίλδη Σεράο. Ο επιβλητικός ναός του Άγιου Ανδρέα, πολιούχου της Πάτρας, όπου φυλάσσεται και η κάρα του, προσφορά του Βατικανού στην πόλη. Το μεσαιωνικό κάστρο της Πάτρας για το χτίσιμο του οποίου χρησιμοποιήθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίων κτισμάτων της περιοχής. Φωτογραφία από δορυφόρο του Πατραϊκού κόλπου λαι των απέναντι ακτών της νοτιοδυτικής Στερεάς Ελλάδας. (ΝΑSA, www.earth.jsc.nasa.gov) Τμήμα της σύγχρονης πυκνοκατοικημένης πόλης της Πάτρας.

* * *

ιων. και επικ. τ. πάτρη, σε επιγρ. πατρεία, ἡ, Α

1. η χώρα τών πατέρων, τής καταγωγής κάποιου, η πατρίδα («ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης», Ομ. Ιλ.)

2. η κοινή προέλευση, η καταγωγή από την πλευρά τού πατέρα («βασιλεὺς Ἰώνων ἀνὰ πάτρην» — από κληρονομική, πατρική διαδοχή, επιγρ.)

3. ένωση οικογενειών που αναγνωρίζεται από την πολιτεία, οίκος, γένος, γενεά

4. η αδελφή τού πατέρα, η θεία.

[ΕΤΥΜΟΛ. < πατήρ, πατρός (πρβλ. μήτρα: μήτηρ, φράτρα: φρατήρ). Η λ. πάτρα έχει γενική σημ. και αναφέρεται στον πατέρα, στους προγόνους, στην πατρίδα τών πατέρων, αλλά και στο σύνολο τών οικογενειών που έχουν κοινή καταγωγή].